| کد | bk-22547 |
|---|---|
| نوع | کاغذی |
| عنوان | المنتخب فی علم العین و عللها و مداوتها بالادویه و الحدید |
| نویسنده | عمّار بن علی الموصلی المتطبّب |
| زبان | عربی |
| قطع | وزیری |
| چکیده |
ابوالقاسم عمّار بن علی موصلی، در موصل (عراق) به دنیا آمد و سپس در مصر مقیم شد. اخبار مربوط به زندگی وی بسیار اندک است، ولی این مسلم است که او تنها کتابش را به الحاکم بامرالله فاطمی (386-411ق/ 996-1020م) تقدیم کرده است. عمار در کار طبابت در رشته چشم پزشکی تخصص داشت. به گفته ابن ابی اصیبعه (2/89) او چشم پزشکی مشهور و معالجی نامدار بود. در مداوای بیماری‌های چشم با دارو و تجربه و در جراحی مهارت داشت. تنها کتابی که از عمار موصلی به جا مانده، المنتخب فی علم العین و عِلَلها و مداواتها بالأدویه و الحدید است. این کتاب در عین اختصار یکی از افتخارات تاریخ علم در عالم اسلام است. عمار کتاب را با مقدمه‌ای درباره داستان تألیف کتاب آغاز می‌کند و بعد به تشریح چشم و بیان بیماری‌های آن می‌پردازد. وی در بخش‌های مختلف کتاب شش نوع عمل آب مروارید را شرح می‌دهد که ذیلاً اشاره خواهد شد. از این کتاب عمار در می‌یابیم که او بسیار سفر می‌کرده است. یادداشت‌های سفر او به علت توصیف محل‌هایی که در آنان آب مروارید را عمل می‌کرده‌اند و جاهایی که او خود در آنها مشاهداتی داشته و طبابت و جراحی می‌کرده، بسیار حائز اهمیت است. عمار در این یادداشت‌ها در دیار بکر، کوفه، تیبریاس (طبریه که شهری است در فلسطین) قاهره، دمیاط و تونس سخن می‌گوید: «سرزمین‌هایی که در آنها آب مروارید زیاد است با کیفیت (رطوبی) آن مطابقت دارد. از این جمله تونس و دمیاط و مانند آنها که در کنار دریا واقع‌اند و در آنجاها مردم ماهی تازه می‌خورند. من به سرزمین رودها (دلتای نیل) آمدم و در آنجا بسیاری از مردم را دیدم که در چشم‌های خود آب مروارید داشتند و این در اثر مصرف ماهی زیاد و رطوبت هواست. در سواحل دریا و همچنین در بنادر کنعان و همه نواحی مانند آن نیز وضع بر همین منوال است». حاصل این سفرها را هیرشبرگ قدیمی‌ترین کوشش برای تدوین جغرافیای آب مروارید می‌داند. علاوه بر آن این که خلیفه الحاکم چگونه انواع دانشمندان را در دربار خود گردآورده و عمار را برگزیده تا درباره درمان بیماری‌های چشم به تحقیق بپردازد و عمار نیز چگونه با کاروان‌هایی که عازم کوفه بودند، دمساز می‌شده تا مشاهدات خود را درباره درمان ناراحتی عصب بینایی تکامل بخشد. (هیرشبرگ، کتاب راهنما، 2/56-57؛ به نقل از: سزگین 3/466-467) در رشته چشم پزشکی دوره اسلامی همواره از کتاب عمار در کنار کتاب علی بن عیسی (تذکره الکحالین) به عنوان مهم‌ترین مرجع نام برده می‌شود. اهمیت وی در تاریخ چشم پزشکی اوّل بار توسط هیرشبرگ نشان داده شد. در مقایسه‌ای بین عمار و سایر دانشمندان دوره اسلامی وی بر این عقیده است که عمار بااستعدادتر و به هر حال از نظر طبیب متفکر امروزی پر مایه‌تر از طبیب معاصرش علی بن عیسی است، اما علی بن عیسی از دیده عرب‌ها او را تحت‌الشعاع قرار داده است. (سزگین 3/467) از طرفی سیریل الگود هم بر این باور تأکید دارد و می‌گوید: عمار به طور غیر عادلانه‌ای تحت‌الشعاع معاصر خود علی بن عیسی که معروف‌تر ولی کمتر عمیق بود، قرار گرفت. (الگود، 168) نسخه حاضر: نسخه‌ای بسیار نفیس در کتابخانه تیمور پاشای قاهره، به شماره 100 از مجموعه طبّی، نگهداری می‌شود که شامل هشت کتاب بسیار مهم عربی در زمینه چشم پزشکی است. تاریخ کتابت نسخه، سنه 592 هجری قمری و کاتب آن عبدالرحیم بن یونس بن ابی الحسن الانصاری است. در چند جا کاتب نام خود را ذکر کرده و صراحتاً اذعان داشته که نسخه را از روی «نسخه به خط معلمی الحکیم عبدالرحمن بن ابراهیم بن سالم بن عماد المقدسی الانصاری» استنساخ کرده که «تاریخها یوم الجمعه 17 من ربیع الثانی سنه 539 [و یک جا 540] للهجره و هو الیوم من ایلون سنه 457 لذی القرنین الاسکندر الرومی الیونانی» می‌باشد. این مجموعه نفیس، تقریباً شامل قدیمی‌ترین نسخ کامل موجود از آثار مندرج در آن است که به خط نسخ قدیم نگارش یافته و تصاویر بسیار نفیس و زیبایی در تشریح چشم دارد که از نظر مطالعات تاریخ چشم پزشکی بسیار حایز اهمیت و در نوع خود بی‌نظیر هستند. آثار موجود در این مجموعه: 1ـ جوامع کتاب جالینوس فی الامراض الحادثه فی العین، از: جالینوس؛ 2ـ کتاب معرفه محنه الکحّالین و کتاب العین، المعروف بدغل العین، هر دو از: یوحنّا (یحیی) ابن ماسویه المتطبّب؛ 3ـ کتاب تشریح العین و اشکالها و مداواه اعلالها، از: علی بن ابراهیم بن بختیشوع المطبّب الکفرطابی؛ 4ـ تذکره الکحّالین، از: علی بن عیسی؛ 5ـ کتاب المنتخب فی علم العین و عللها و مداواتها بالادویه و الحدید، از: عمّار بن علی الموصلی المتطبّب (نسخه حاضر)؛ 6ـ کتاب فی ترکیب العین و عللها و علاجها علی رأی ابقراط و جالینوس و هی عشر مقالا، از: حنین بن اسحق؛ 7ـ کتاب البصر و البصیره فی علم العین و عللها و مداواتها، از: ثابت بن قُرّه الحرّانی. چاپ‌ها و ترجمه‌ها: شهرت اثر عمار اروپا را چنان فراگرفته بود که شخصی به نام داوید ارمنیکوس (David Armenicus) در سال 1497م. در ونیز اثری مجعول را به نام عمار و با عنوان «Tractatus de oculis Canamusali» منتشر نمود. این کتاب جعل ناشیانه‌ای است که ابداً نمی‌توان از آن برای داوری درباره کارهای عمار استفاده کرد. (الگود، 168-169؛ سزگین، همان‌جا) الگود (ص168) یادآور شده که اخیراً ترجمه آلمانی این کتاب منتشر شده، اما نگفته که توسط چه کسی و در کجا. همچنین غیر از ترجمه مجعول مزبور در فوق، ترجمه عبری دیگری از آن که توسط ناتان‌ها ـ مه آتی (ق13م). وجود دارد؛ نک: اشتاین اشنایدر، Zur Oculistik des Isa Ben Ali (9. Jahrh.) und des sogenannten Canamusali، در Janus 11/1906م/ ص670٫ متن عربی کتاب المنتخب نیز در سال 1411ق. / 1991م. به همراه البصر و البصیره ثابت بن قره در یک مجلد در ریاض منتشر شد. (دانشنامه جهان اسلام، 12/13 ذیل: «چشم پزشکی») |
| تاریخ ثبت در بانک | 27 آبان 1397 |