چهره های موفق معاصر
کد pr-40487  
نام محمد  
نام خانوادگی احمد بن عیسی  
شهرت شیخ امام  
وضعیت جسمی نابینا  
نوع فعالیت هنری  
زبان دیگر زبان ها  
شهرت شیخ امام  
مهارت هنرمند و موسیقی‌دان مصری  
کشور ایران  
متن زندگی نامه مصر و بخصوص قاهره جایگاه بزرگی در موسیقی دارد. قبلاً از نسل جدید خوانندگان زن عرب و بخصوص مصری صحبت کردیم و گفتیم که این سرزندگی و آفرینشی که با وجود محیط بسیار نامساعد در میان خوانندگان عرب دیده می‌شود، حتماً یکی از دلایلش پشتوانه تاریخی چند دهه قبل است. اما آن پشتوانه و آن دوره طلایی تقریباً از دهه 1970 به بعد از بین رفت، و ده سال بعدش هم که دیگر به دوره بازگشت مذهبی می‌رسیم، همه چیز عوض می‌شود. اما طی حدود چهل پنجاه سال اوج این موسیقی واقعاً چهره‌های شگرف در موسیقی جهان عرب می‌بینیم، نام‌هایی که بعضی از آنها امروزه افسانه‌ای شده‌اند.
امروز می‌خواستیم از چهره‌ای واقعاً نادر و استثنایی در موسیقی مصر یاد کنیم. شیخ امام که از او به‌عنوان بزرگترین خواننده معترض یا سیاسی مصر نام برده می‌شود. خواننده و عود نوازی که با خواندن اشعار پر نیش و کنایه بارها برای خودش دردسر درست کرد، و چندین سال را در زندان‌های سیاسی مصر گذراند.
شیخ امام که در سال 1995 از دنیا رفت، از کودکی و به گفته‌ای از یک سالگی نابینا شده بود. می‌گویند که مادرش قبل از او هفت پسر به دنیا آورد که همگی مردند، و شیخ اولین پسر خانواده بود که باقی ماند و نابینا شد، شاید به علت تراخم. از این جهت زندگی او آدم را به یاد چهره بزرگ دیگر مصر، طاها حسین نویسنده نابینای مصری می‌اندازد، که او هم از یک خانواده روستایی و فقیر بود، و او هم در کودکی احتمالاً به دلیل همان بیماری تراخم نابینا شده بود.
اما شیخ امام که اسم اولیه‌اش امام محمد احمد عیسی بوده خیلی زود به کلاس قرآن فرستاده شد. فراموش نکنیم که او نابینا بود، و در قدیم یکی از معدود حرفه‌هایی که برای نابینایان مناسب شناخته می‌شد قرآن خوانی و یا کلاً هنر خواندن بود. از این‌رو خوانندگی و زیبا خواندن نابینا مسلماً عمر چند هزار ساله دارد. حتی اگر نابینا بودن هومر را حقیقت ندانیم، ولی به هر حال مسلم است که در یونان باستان سراینده نابینا شخصیتی معمول و معهود بود. همان‌طور که ما در فرهنگ خودمان از رودکی بگیرید تا شوریده شیرازی شاعر قاجار شعرا و سرایندگان نابینای بسیار داشته‌ایم.
به هر حال امام محمد احمد عیسی کودک نابینا به کلاس قرآن می‌رود، اما یک روز به دلیل گوش کردن به رادیو از کلاس اخراج می‌شود. رادیو می‌دانید ازنظر مذهبی‌های سنتی بدعت بشمار می‌آمد، هرچند که می‌گویند که امام از رادیو هم چیزی جز قرآن گوش نمی‌کرد.
این صدای شیخ محمد رفعت است که به‌عنوان یکی از چهار قاری بزرگ تاریخ مصر شهرت دارد. می‌گویند که آن امام محمد کوچک مجذوب و شیفته صدای شیخ محمد رفعت بود. اما اخراج آن کودک از کلاس قرآن باعث می‌شود که خانواده‌اش شاید برای حفظ آبرو ترجیح ‌دهند که فرزند را به دِه خودشان برنگردانند، و او را به قاهره می‌فرستند. این ماجرا باید در حوالی سال 1930 رخ داده باشد، زمانی که در قاهره صداهایی شنیده می‌شد که کم‌کم موسیقی جهان عرب را زیر و رو می‌کرد. صداهایی مثل ام کلثوم یا محمد عبدالوهاب.
آن کودک نابینا که بعدها البته اگر عنوان شیخ گرفت فقط به خاطر قرآن خواندنش بود، مجذوب این صداهای تازه شد. از جوانی شیخ امام چیز زیادی نمی‌دانیم، جز اینکه نواختن عود را آموخته، و در یک محله قدیمی قاهره، محله‌ای موسوم به خوش قدم زندگی کرد. از این سال‌ها واقعاً چیزی باقی نمانده که فعالیت شیخ امام را نشان بدهد.
در اوایل دهه 1960، یعنی زمانی که شیخ امام تقریباً چهل سال داشته، می‌دانیم که او با احمد فواد نجم شاعر آشنا می‌شود. نام این شیخ امام و فواد نجم یک مرتبه بعد از جنگ شش روزه، یعنی شکست مفتضحانه اعراب در برابر اسرائیل بر سر زبان‌ها می‌افتد، نه تنها در مصر بلکه در همه جوامع عرب که تمام حواسشان به مسأله جنگ بوده. «الحمدلله خبتنا» نام ترانه پر نیش و کنایه‌ای است که شعرش را فواد نجم گفته، درست بعد از شکست در جنگ. شعریست که بی‌رحمانه ارتش مصر و عقب‌نشینی آن را به مسخره می‌گیرد.
در آن زمان جمال عبدالناصر هم که سخت سرخورده بوده دیگر چنین ترانه‌ای را تحمل نمی‌کند، و شیخ امام و دوستش فواد نجم را به زندان می‌فرستد.
گفته می‌شود که شیخ امام از جنگ تا جنگ را در زندان گذراند. یعنی از جنگ شش روزه 1967 تا جنگ معروف به «یُنکیپو» در سال 1973. ولی ظاهراً این حبس‌ها مقطعی بوده، و او مدام آزاد و زندانی می‌شده. با این حال حتی در این سال‌ها هم ترانه‌های تند و تیز شیخ امام در میان مصری‌ها دست به دست می‌شود. ترانه بسیار معروف او «نیکسون بابا» که هجو رئیس جمهور آمریکاست باید در همین سال‌ها باشد. می‌دانیم که نیکسون سال 1974 به مصر رفته بود، همان سال هم افتضاح واترگیت بود، در این شعر شیخ امام به هردو واقعه اشاره دارد.
یک سال بعد هم، یعنی سال 13975 ژیسکار دستن رئیس جمهوری فرانسه به مصر می‌رود، آنجا هم شیخ امام وعده‌های سر خرمن ژیسکار دستن را به مسخره گرفته بود.
قبلاً گفته بودیم که خانم مریم صالح که متعلق به نسل جدید خوانندگان مصر است، هم آن ترانه نیکسون بابا و هم ترانه ژیسکار دستن را دوباره اجرا کرد.
در سال‌های پس از 1970 می‌توان گفت که شیخ امام عملاً به یک خواننده و شاعر چپ تبدیل ‌شده بود. اشعار او و دوستش فواد نجم سخت ضد امپریالیستی و ضد اسرائیلی بود. نمونه‌اش ترانه‌ای است به اسم «یا فلسطینیه».
یا یکی دیگر از کارهای بسیار معروف شیخ امام و فواد نجم ترانه‌ایست به اسم «شَیِّد خُسورَک» که در آن مثلاً می‌گوید «می‌توانی کاخ‌هایت را در مزارع ما به زور بازوی ما بنا کنی. می‌توانی انبارها و زندان‌هایت را بجای باغ‌ها بنا کنی. می‌توانی سگ‌هایت را در خیابان رها کنی و ما را به حبس بیندازی. می‌توانی خواب ما را بدزدی، اما ما دیر زمانیست که خفته بودیم.»
متأسفانه هیچ ضبط درست و حسابی هم از کارهای شیخ امام موجود نیست. به هر حال تا سال 1995 یعنی تا مرگ او، این لحن تند و تیز و پر تمسخر و طعنه در کارهای او حضور دارد، حتی وقتی که شعر مستقیماً سیاسی نیست. اینجا شیخ امام می‌گوید دریا به ما می‌خندد. بدون شک نوعی نارضایتی عمیق، می‌شود گفت نوعی نارضایتی هویتی در کل کارهای او وجود دارد.
می‌بینید، این نوع خواندن، این لحن خاص، لحن ویژه مصری و می‌شود گفت قاهره‌ایست. تلفظ‌ها و تقطیع‌ها خاص مصر است. اینجا کاملاً مشخص است که شیخ امام تحت تأثیر بزرگتر خود زکریا احمد بوده، زکریا احمد که امروزه به‌عنوان یکی از اعجوبه‌های موسیقی مصر شناخته شده است.
نزدیک به 25 سال از مرگ شیخ امام می‌گذرد، اما حضور او انگار تازه در جامعه مصری بیشتر و بیشتر می‌شود، و نسل جدید هنرمندان به او بیشتر توجه می‌کنند.
یکی دیگر از ترانه‌های معروف شیخ امام که شعر آن را احمد فواد نجم گفته و به اسم «اگر خورشید در دریا غرق شود» پخش شده، بسیار زیبا است. این ترانه سیاسی یا اجتماعی نیست، اما تصویریست بدبینانه از گم شدن خورشید در ابرهای سیاه و گم کردن راه. «اذا شمس غرقه» اگر خورشید غرق شود و القای نوعی بد‌بینی به مدیریت جامعه می‌نماید.
ترانه سرایان و موسیقی‌دانانی مثل شیخ امام که به رغم نابینایی به اوج شهرت رسیدند، در همه کشورها از جمله در ایران هم هستند ولی تاکنون کار علمی روی آنها نشده است. لازم است آنها دسته‌بندی شوند و هر دسته در مقایسه با یکدیگر، کارنامه‌شان تجزیه و تحلیل گردد، ضعف‌ها و قوت‌های آنها بررسی شود. و کتب و مقالات و پایان‌نامه درباره آنها تألیف شود.

مأخذ
کانال مطلوبه رحیموا در برنامه تلگرام
 
تاریخ ثبت در بانک 3 مهر 1399