مقاله مجموعه

کد jr-46502  
عنوان اول اقتصاد تولیدگرا و تأثیر آن در آسیب‌زدایی  
نویسنده منصور شادکام  
نویسنده حسین سراوانی  
عنوان مجموعه بررسی‌های اجتماعی و فرهنگی برای بهزیستی معلولان  
نوع کاغذی  
ناشر انتشارات توانمندان  
سال چاپ 1399شمسی  
شماره صفحه (از) 279  
شماره صفحه (تا) 295  
زبان فارسی  
متن خط‌مشی کشورها در اداره امور کشور و مدیریت اقتصاد مختلف است ولی همگان بر اهمیت تولید در پیشرفت کشور اذعان و اعتراف دارند. به ویژه تجربه کارشناسان در کشورهای مختلف اثبات می‌کند که بین رفع آسیب‌ها و سامان‌دهی به زندگی آسیب‌مندان و تولید ارتباط مستحکمی وجود دارد.
امروزه از مهم‌ترین شاخص‌های پیشرفت یک کشور را می‌توان در میزان کمی و کیفی تولید ملی، نرخ اشتغال‌زایی و رفع محرومیت‌ها دانست. با بسط اقتصاد کلان جدید، دانش چگونگی تأثیر سیاست‌های دولت بر اقتصاد پیشرفت کرده است. لذا زیربنای دولت کارآمد را بایستی در اقتصاد کارآمد جستجو کرد. در هدف از این پژوهش بررسی راهکارهای اقتصاد تولید محور بر اساس تبیین مدل راهبردی SWOT می‌باشد اساساً SWOT یک برنامه‌ریزی استراتژیک است. روش SWOT نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهاست. روش پژوهش به‌صورت تحلیلی-توصیفی و استنادی می‌باشد. یافته‌های پژوهش بیانگر پتانسیل بالای مولفه‌های وجود یک اقتصاد شکوفا مانند وجود ذخایر عظیم انواع معادن، کشاورزی چهارفصل، نیروی انسانی بالا که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 72/0 در جایگاه نخست نقاط قوت و اقتصاد خام فروشی وابسته به نفت و معادن و عدم وجود صنایع تبدیلی متناسب با آنها، عدم توزیع عادلانه ثروت ملی به جامعه به خصوص اقشار ضعیف جامعه با امتیاز وزنی 36/0 در جایگاه نخست ضعف‌ها قرار دارد. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد با توجه به داشته‌های عظیم منابع معدنی، انسانی، ضرورت توانمندسازی، استفاده از تهدیدات به‌عنوان فرصت، مدیریت منابع انسانی، رفع نقایص کمی و کیفی تولید ملی منطبق بر شاخص‌های موجود جهانی، مبارزه عملی با رانت‌خواری و هرگونه فساد اقتصادی، جهت شکوفایی اقتصاد کشورمی باشد.

کلمات کلیدی: اقتصاد تولید محور؛ مدل راهبردی SWOT؛ شاخص‌های پیشرفت؛ آسیب‌زدایی؛ آسیب‌مندان.

مقدمه
هر جامعه‌ای سه رکن اساسی دارد؛ فرهنگ، سیاست و اقتصاد. این سه رکن متقوم هم هستند و از بین آنها، فرهنگ نقش مهمتری دارد (روزنامه ملت ما، 1391، ص 4). مسئله اقتصاد بعد از اعتقاد جزء مهم‌ترین عناصر استقلال سیاسی یک مملکت است (جوادی آملی، 1391). مفهوم جهاد اقتصادی و خصوصاً کلمه‌ی جهاد یک تعبیر استعاره گونه و دارای معانی و دلالت‌های خاصی است. کلمه‌ی جهاد معمولاً به نوعی تلاش مقدس اطلاق می‌شود و یکی از کلماتی است که در گفتمان دینی ما معنا پیدا می‌کند و همیشه صبغه‌ی تقدس را در درون خودش دارد. نکته‌ی اول این‌جاست که ابعاد دنیوی با ابعاد مقدس اسلامی در هم آمیخته شده و برای همین هم کار کردن برای مسائل اقتصادی، پیشرفت و آبادانی و عمران کشور را با مسئله‌ی مقدسی به اسم جهاد تلفیق می‌شود (پیغامی 1390) که می‌تواند سبب استقلال اقتصادی و خلق حماسه سیاسی شود.
کشور ما هم اکنون توانسته است بسیاری از چالش‌های اساسی را پشت سر بگذارد و توطئه‌ها را خنثی کند. در چنین وضعیتی بی‌شک ایران با توجه به ظرفیت‌های فراوان می‌تواند با یک مدیریت صحیح تنها در عرض چند سال بسیاری از چالش‌ها و موانع مهم اقتصادی و علمی و محرومیت‌ها را پشت سر بگذارد. اهداف برنامه پنجم توسعه و همچنین سند چشم انداز به خوبی جایگاه اقتصادی و علمی ایران را در آینده ترسیم کرده است. سال 92 باید سکوی پرتابی برای دستیابی به این اهداف باشد (روزنامه رسالت، 1391، ص17). در واقع بهبود فضای کسب و کار به معنای بهبود و رونق فضای تولیدی و در نتیجه سنگ بنا و محرک رشد اقتصادی و محرومیت زدایی است. به‌گونه‌ای که اصلاح و بهبود فضای کسب و کار زمینه مشارکت بخش خصوصی در عرصه اقتصاد، ارتقاء سطح اشتغال و تولید و مشارکت آحاد جامعه را فراهم می‌سازد. در دهه 1980 بسیاری از اقتصاددانان به ضرورت کاهش تصدی‌گری دولت در فعالیت‌های اقتصادی برای حضور فعال بخش خصوصی و به رغم خود خصوصی سازی روی آوردند و از اواخر دهه 1990 بهبود فضای کسب و کار موضوع اصلی سیاست‌گذاران اقتصادی بوده است که در صورت اجرا راهکار مناسبی در محرومیت‌زدایی کشور خواهد بود. در سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه نیز بهبود فضای کسب و کار کشور با تأکید بر ثبات محیط اقتصاد کلان، فراهم آوردن زیرساخت‌های ارتباطی، اطلاعاتی، حقوقی، علمی و فناوری مورد نیاز، کاهش خطرپذیری‌های کلان اقتصادی، ارائه مستمر آمار و اطلاعات به صورت شفاف و منظم به جامعه مدنظر قرار گرفته است (اشرفی و فهیمی فر، ص8).
جهاد اقتصادی ریشه در قرآن و سنت دارد. آموزه‌های دینی سرشار از آیات و روایاتی است که نشان می‌دهد تلاش ایثارگرانه همراه باانگیزه‌های الهی، به‌گونه‌ای که موجب استقلال اقتصادی و استغنای کشور از بیگانگان گردد، نوعی جهاد در راه خدا محسوب می‌شود که به نوعی ایجاد کننده حماسه اقتصادی و به تبع حماسه سیاسی نیز خواهد شد. در این باره تنها اشاره به یک نکته لطیف در آیه بیستم سوره مزمل کافی است، خداوند در این آیه شریفه «تلاش برای زندگی را در کنار جهاد فی سبیل اللّه قرار داده و این نشان می‌دهد که اسلام برای این موضوع اهمیت زیادی قائل است». رسول اکرم(ص) با استناد به همین آیه فرمود: «هیچ کاسبی نیست که طعامی را از جایی به سوی شهری از شهرهای مسلمین وارد کند و آن کالا را به نرخ روز در آن شهر به فروش برساند، مگر آنکه نزد خدا منزلت شهید را داشته باشد».
این نکته در تلاش‌های اقتصادی شخصی و خانوادگی نیز صدق می‌کند، چنانچه امام صادق(ع) می‌فرماید: «کسی که در جستجوی روزی حلال است تا خود و خانواده‌اش را تأمین کند، همانند مجاهد در راه خداست». (تفسیر قرطبی، ج 5، ص80، ذیل آیه 36 سوره نساء)
تا افراد جامعه اعتقاد و باوری به مفهوم جهاد اقتصادی نداشته باشند آن را تنها در حد یک شعار تلقی خواهند نمود (کاتب، ص17). «جهاد اقتصادی» نیازمند بازشناسی منابع و بهره‌وری تمام از آنها است؛ هم منابع مادی و هم منابع انسانی. وانهادن منابع طبیعی و سوء مدیریت و عدم محرومیت‌زدایی مصداق‌های مهم کفران نعمت است که مانع تحقق جهاد اقتصادی می‌شوند (اسماعیلی، 1390) و خود مانعی برای حماسه سیاسی نیز می‌باشد.

روش تحقیق
این پژوهش بر اساس روشی تحلیلی-توصیفی با استفاده از منابع مکتوب و غیر مکتوب و نیز مدل راهبردی SWOT به تدوین استراتژی اساسی جهت محرومیت‌زدایی اقتصادی در خلق حماسه اقتصادی در کشور پرداخته است. بدین منظور بر اساس پرسش‌نامه تدوین شده که در بردارنده جامعه آماری مردم و کارشناسان مختلف کشور می‌باشد و بر اساس فرمول کوکران جامعه آماری 350 نفری که شامل 300 نفر مردم و 50 نفر کارشناس می‌باشد که جهت شناسایی نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها اقدام گردید. در ادامه پس از شناسایی نقاط به وزن دهی و رتبه‌بندی آنها اقدام و در نهایت به تدوین استراتژی‌ها در قالب برنامه‌های بلند، میان و بلندمدت انجام پذیرفت و راهکارهایی ارائه گردید.

نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها با استفاده از مدل SWOT
تحلیل SWOT به منظور شناسایی و بررسی عوامل موثر درونی (نقاط قوت و نقاط ضعف) و عوامل تأثیرگذار بیرونی ناحیه (فرصت‌ها و تهدیدها) بر اقتصاد کشور به کار برده می‌شود (Wheelen-p341). در حقیقت از این روش به عنوان ابزاری جهت شناسایی مسائل استراتژیک و ارائه راهبردها و استراتژی‌های مناسب استفاده می‌گردد (کریمی و محبوب فر، 1391، ص 93). در ابتدا با سنجش محیط داخلی و محیط خارجی ناحیه، فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات مورد شنایی قرار گرفت و سپس به وسیله نظرخواهی و صحبت با مردم، مسئولان و کارشناسان، این عوامل مشخص و جهت برطرف نمودن یا تقلیل نقاط ضعف و تهدیدها و تقویت و بهبود نقاط قوت و فرصت‌های موجود در ارتباط با تقویت توان اقتصادی و خلق حماسه اقتصادی در کشور، پیشنهادات و استراتژی‌های مناسبی ارائه گردید.

عوامل داخلی موثر بر اقتصاد
با استفاده از ماتریس ارزیابی داخلی روابط بین موضوعات مختلف را شناسایی و ارزیابی کنند و به ارائهٔ راه‌حل‌هایی برای آنها بپردازند (دیوید، ص36). در این قسمت سه مقوله استراتژی‌های موجود، عملکردها و منابع مورد توجه و بررسی قرار گرفته و تحت عنوان نقاط قوت و نقاط ضعف به شرح ذیل تقسیم‌بندی شده است:

نقاط قوت (Strenghts)
شماره قوت‌ها
1 ظرفیت بالای اقتصادی
2 نیروی انسانی بسیار مناسب در تمامی نقاط کشور به خصوص در مناطق محروم
3 وجود تحقیقات اقتصادی متعدد در کشور
4 وجود تفکر اسلامی و توصیه‌های اسلامی اقتصادی در محرومیت‌زدایی
5 ایجاد تحریم‌ها به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن
6 افزایش شهرک‌های صنعتی در محدوده‌های محروم کشور و تا حدودی خودکفایی بسیاری از محصولات
7 داشتن متحدین اقتصادی قدرتمند در منطقه و فرامنطقه
8 وجود امنیت نسبی کسب و کار در کشور
9 شناسایی به موقع ترفندهای اقتصادی دشمنان از سوی مسئولین نظام در ایجاد محرومیت اقتصادی برای ایران
10 برخورداری از موقعیت ژئوپلتیکی مناسب در منطقه و جهان

نقاط ضعف (Weaknesses)
شماره ضعف‌ها
1 اقتصاد وابسته به نفت و عدم توزیع ثروت به آحاد جامعه به خصوص محرومین جامعه
2 عدم جایگاه واقعی نظام شایسته سالارانه مدیریتی کشور در سطوح اجرایی و تقنینی
3 وجود مشکلات جدی نهادی
4 روزمره بودن سیاست‌های پولی و مالی
5 عدم شناسایی و اهمیت به ظرفیت‌های موجود اقتصادی کشور به خصوص در محدوده‌های محروم کشور
6 عدم وجود کارشناسان متخصص و متعهد در تصمیم‌گیری‌ها
7 تمرکز سایه سیاست بر اقتصاد
8 نداشتن دیپلماسی اقتصادی مشخص
9 عدم وجود فرهنگ کار و تلاش در خانواده
10 بالا بودن مصرف به تولید و بهره‌وری پایین کار
11 حاکمیت نگاه کوتاه مدت در بین آحاد جامعه
12 مردمی نبودن اقتصاد و عدم توزیع متناسب و سودزای فرصت‌های درآمدی در نقاط محروم کشور
13 وجود رانت‌های متعدد اقتصادی
14 عدم ثبات اقتصادی
15 وجود نقدینگی غیر مولد
16 خروج بسیاری از متخصصین و کارامدین از کشور
17 ورود بسیاری از کالاهایی که ما به ازای داخلی دارند به کشور که زمینه‌ساز هر چه بیشتر محرومیت و عدم تولید ثروت در جامعه خواهد شد
18 وجود فساد مالی بارز

عوامل خارجی موثر بر اقتصاد
هدف این مرحله کندوکاو آثار محیط خارجی بر اقتصاد جهت شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهایی است که اقتصاد کشور با آن مواجه است. در این راستا باید گفت که فرصت‌ها، مجموعه امکانات و قابلیت‌هایی است که خارج از محیط ناحیه بر عملکرد اقتصادی به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم موثر واقع می‌شوند و همچنین تهدیدها نیز مجموعه عوامل خارج از ناحیه محسوب می‌شوند که در عدم کارایی این نواحی تأثیرات مستقیم و غیر مستقیم دارند. بر اساس مطالعات انجام شده و بررسی وضعیت پیرامون کشور، مجموعه فرصت‌ها و تهدیدهای موجود و موثر بر اقتصاد که به صورت زیر قابل ترسیم می‌باشند:

فرصت‌ها (Opportunities)
شماره فرصت‌ها
1 افزایش تحریم‌ها علیه ایران به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن و تلاش در توزیع متناسب فرصت‌های شغلی در سطح کشور
2 عدم وجود نیروی انسانی مناسب در کشورهای رقیب منطقه و جهان
3 عدم پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مناسب در بسیاری از کشورهای منطقه و جهان
4 ایجاد نگرش مثبت در مردم و مسئولین در ایجاد و حمایت از تولید ملی و محرومیت زدایی در کشور
5 افزایش و بهبود نگرش جهانی نسبت به کشور و علیه جبهه استکبار غربی
6 افزایش قدرت رقابت پذیری ایران در معاملات اقتصادی جهان
7 توسعه و ایجاد فرهنگ کار حداکثری و مصرف بهره ورانه و در حد نیاز
8 ایجاد چالش‌های عظیم اقتصادی در بسیاری از کشورهای اروپایی و غربی
9 استفاده از تجربیات سودمند و موفق بسیاری از کشورهای جهان در زمینه اقتصادی و محرومیت‌زدایی
10 افزایش آگاهی‌های لازم در زمینه توطئه‌های دشمنان در زمینه اقتصادی

تهدیدها (Threats)
شماره تهدیدها
1 افزایش تحریم‌ها و داشتن تأثیرات منفی علیه کشور ایران و عدم ارائه تسهیلات مناسب به مناطق محروم کشور
2 افزایش توان اقتصادی کشورهای رقیب ایران در منطقه
3 بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های انسانی و سرزمینی کشورهای رقیب برای رقابت با ایران
4 به زانو درآمدن بسیاری از متحدین منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای ایران به لحاظ اقتصادی از جانب استکبار
5 تبلیغات شدید منفی علیه ایران از سوی رسانه‌های غربی
6 استفاده از نخبگان کشور در بسیاری از کشورهای غربی برای توانمند ساختن خویش و افزایش محرومیت بیشتر اقشار پایین جامعه
7 از بین رفتن امنیت اقتصادی و وحدت و همدلی و فرافکنی آن
8 افزایش مصرف کالاهای خارجی و عدم کیفیت محصولات داخلی
9 افزایش متحدین کشورهای مستکبر در منطقه در زمینه اقتصادی
10 الگو برداری صرف و انحصار طلبانه از شیوه‌های اقتصادی کشورهای دیگر و عدم بومی سازی آن در محرومیت‌زدایی

تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر اقتصاد ایران
برای تجزیه و تحلیل نهایی جدولی تشکیل داده که بر اساس عوامل داخلی(ضعف‌ها و تهدیدها) و عوامل خارجی(فرصت‌ها و تهدیدها) دارای 4 ستون در بردارنده عوامل، وزن، درجه‌بندی و امتیاز وزنی می‌باشد. در ستون یک(عوامل خارجی و داخلی)، مهم‌ترین قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدهای فراروی سیستم را نام می‌بریم.
در ستون دو(وزن)، به هر یک از این عوامل و بر اساس اثر احتمالی آنها بر موقعیت استراتژیک فعلی سیستم(بر اساس نتایج یافته‌های حاصل از شناخت و تجزیه و تحلیل وضع موجود) وزنی از یک(مهم‌ترین) تا صفر(بی‌اهمیت‌ترین) می‌دهیم. هر چقدر وزن بیشتر باشد، تأثیر بر موقعیت کنونی و آینده آن سیستم بیشتر خواهد بود(جمع ستون 2 بدون توجه به تعداد عوامل، 1 است).
در ستون سه(درجه‌بندی)، به هر عامل و بر اساس اهمیت و موقعیت کنونی سیستم به آن عامل خاص امتیازی از 5(بسیار خوب) تا 1(ضعیف)، (بر اساس نتایج یافته‌های حاصل از شناخت و تجزیه و تحلیل وضع موجود) می‌دهیم. این درجه‌بندی نشان می‌دهد که سیستم چگونه به هر یک از عوامل خارجی پاسخ می‌دهد.
در ستون چهار(امتیاز وزنی)، وزن را در درجه هر عامل(ستون 2 ضرب در ستون 3) ضرب می‌کنیم تا به این وسیله امتیاز وزنی آن به دست آید. به این ترتیب، برای هر عامل، یک امتیاز وزنی از 1 تا 5 به دست می‌آید، که به طور متوسط(میانگین) این امتیاز عدد 3 است.
سرانجام، امتیازات وزنی تمام عوامل خارجی و داخلی در ستون 4 را به طور جداگانه با یکدیگر جمع می‌زنیم و امتیاز وزنی را محاسبه می‌کنیم. امتیاز وزنی کل نشان می‌دهد که یک سیستم چگونه به عوامل و نیروهای موجود و بالقوه در محیط بیرونی‌اش پاسخ می‌دهد. همیشه متوسط امتیاز وزنی کل در یک سیستم در یک زمینه، عدد 3 است (هانگر و ویلن، ص90-92). چنانچه بالاتر از آن باشد، اهمیت آن بیشتر و اگر کمتر از آن باشد، از اهمیت و تأثیرگذاری کمتری برخوردار است.

تجزیه و تحلیل عوامل داخلی موثر بر محرومیت‌زدایی
برای سازمان‌دهی عوامل داخلی در قالب مقوله قوت‌ها و ضعف‌های فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه‌بندی و با توجه به اهمیت هر یک از قوت‌ها و ضعف‌ها و با توجه به میزان تأثیرگذاری هر یک از آنها (ابراهیم‌زاده و آقاسی زاده، 117) بر کارکردهای اقتصاد ایران، محاسبه و به شرح جدول 1 تعیین گردید:

جدول 1: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی(قوت‌ها)
قوت‌ها وزن درجه‌بندی امتیاز وزنی
1. ظرفیت بالای اقتصادی 18/0 4 72/0
2. نیروی انسانی بسیار مناسب در تمامی نقاط کشور به خصوص در مناطق محروم 17/0 4 68/0
3. وجود تحقیقات اقتصادی متعدد در کشور 08/0 3 24/0
4. وجود تفکر اسلامی و توصیه‌های اسلامی اقتصادی در محرومیت‌زدایی 09/0 3 27/0
5. ایجاد تحریم‌ها به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن 09/0 3 27/0
6. افزایش شهرک‌های صنعتی در محدوده‌های محروم کشور و تا حدودی خودکفایی بسیاری از محصولات 07/0 1 07/0
7. داشتن متحدین اقتصادی قدرتمند در منطقه و فرامنطقه 07/0 1 07/0
8. وجود امنیت نسبی کسب و کار در کشور 08/0 2 16/0
9. شناسایی به موقع ترفندهای اقتصادی دشمنان از سوی مسئولین نظام در ایجاد محرومیت اقتصادی برای ایران 09/0 3 27/0
10. برخورداری از موقعیت ژئوپلتیکی مناسب در منطقه و جهان 09/0 3 27/0
جمع 1 03/3

از دیدگاه کسانی که مورد سوال قرار گرفتند مهم‌ترین نقاط قوتی که اقتصاد ایران در راستای محرومیت‌زدایی اقتصادی از آن برخوردار است، عبارتند از: ظرفیت بالای اقتصادی ایران که با برخورداری از منابع غنی نفتی، معدنی و چهار فصل بودن آن دارای ویژگی شاخص در جهان می‌باشد که با بهره‌مند شدن از امتیاز وزنی 72/0 در جایگاه نخست و در جایگاه بعدی وجود نیروی انسانی فراوان چه به لحاظ تخصصی و چه به لحاظ کاری و یدی می‌باشد که کشور ایران، کشوری جوان و دارای نیروی کار فراوان بودن که با امتیاز وزنی 68/0 در مرتبه دوم قرار دارد. کمترین امتیاز متعلق به داشتن متحدین اقتصادی قدرتمند در منطقه و فرامنطقه و افزایش شهرک‌های صنعتی در محدوده‌های محروم کشور و تا حدودی خودکفایی بسیاری از محصولات می‌باشد که با امتیاز وزنی 07/0 در پایین‌ترین مرتبه قرار دارند که نشان دهنده خوداتکایی به خویش و افزایش زیرساخت‌های اقتصادی کشور می‌باشد. در زمینه نقاط ضعف موجود در محرومیت‌زدایی اقتصادی ایران نیز با توجه به نظر پاسخ دهندگان میزان وزن و امتیاز وزنی آن در جدول 2 مشخص شده است.

جدول 2: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل داخلی(ضعف‌ها)
ضعف‌ها وزن درجه‌بندی امتیاز وزنی
1. اقتصاد وابسته به نفت و عدم توزیع ثروت به آحاد جامعه به خصوص محرومین جامعه 09/0 4 36/0
2. عدم جایگاه واقعی نظام شایسته سالارانه مدیریتی کشور در سطوح اجرایی و تقنینی 08/0 4 32/0
3. وجود مشکلات جدی نهادی 07/0 4 28/0
4. روزمره بودن سیاست‌های پولی و مالی 03/0 2 06/0
5. عدم شناسایی و اهمیت به ظرفیت‌های موجود اقتصادی کشور به خصوص در محدوده‌های محروم کشور 07/0 4 28/0
6. عدم وجود کارشناسان متخصص و متعهد در تصمیم‌گیری‌ها 08/0 4 32/0
7. تمرکز سایه سیاست بر اقتصاد 06/0 3 18/0
8. نداشتن دیپلماسی اقتصادی مشخص 06/0 3 18/0
9. عدم وجود فرهنگ کار و تلاش در خانواده 03/0 2 06/0
10. بالا بودن مصرف به تولید و بهره‌وری پایین کار 06/0 3 18/0
11. حاکمیت نگاه کوتاه مدت در بین آحاد جامعه 03/0 2 06/0
12. مردمی نبودن اقتصاد و عدم توزیع متناسب و سودزای فرصت‌های درآمدی در نقاط محروم کشور 05/0 2 1/0
13. وجود رانت‌های متعدد اقتصادی 07/0 4 28/0
14. عدم ثبات اقتصادی 06/0 4 24/0
15. وجود نقدینگی غیر مولد 03/0 2 06/0
16. خروج بسیاری از متخصصین و کارامدین از کشور 01/0 1 01/0
17. ورود بسیاری از کالاهایی که ما به ازای داخلی دارند به کشور که زمینه‌ساز هر چه بیشتر محرومیت و عدم تولید ثروت در جامعه خواهد شد 01/0 1 01/0
18. وجود فساد مالی بارز 02/0 1 02/0
جمع 1 3

بر اساس جدول 2 مشاهده می‌گردد که اقتصاد وابسته به نفت و عدم توزیع ثروت به آحاد جامعه به خصوص محرومین جامعه با امتیاز وزنی 36/0 در جایگاه نخست ضعف‌ها قرار دارد که در واقع در ایران وابستگی اقتصاد ما به شدت وابسته به درآمدهای حاصل از نفتی می‌باشد که این امر سبب شده از سوی دشمنان کشور به شدت مورد توجه قرار گیرد و نقطه ضعف اساسی بوده که باید به سوی درآمدهای دیگری کشیده شویم و از طرفی بسیاری از مشکلات امروزی جامعه وجود درصد بالایی از ثروت ملی در دست درصد کمی از افراد جامعه می‌باشد که این امر باید به طبقات پایین و به خصوص محرومین جامعه به گونه پایدار و کارا ارائه شود. عدم جایگاه واقعی نظام شایسته سالارانه مدیریتی کشور در سطوح اجرایی و تقنینی و عدم وجود کارشناسان متخصص و متعهد در تصمیم‌گیری‌ها با امتیاز 32/0 در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند که در واقع در کشور ما هنوز نظام شایسته سالاری و به کارگیری افراد به نسبت تخصص‌هایشان به درستی جای‌گیر نشده است و کارشناسان متخصص در امر اقتصاد به خوبی به کار گرفته نشده‌اند.
خروج بسیاری از متخصصین و کارامدین از کشور و ورود بسیاری از کالاهایی که ما به ازای داخلی دارند که زمینه‌ساز هر چه بیشتر محرومیت و عدم تولید ثروت در جامعه خواهد شد به کشور با امتیاز وزنی 01/ در پایین‌ترین سطح ضعف‌ها قرار گرفته‌اند که نشان دهنده توجه بیشتر مسئولین به خوداتکایی درونی و استقلال اقتصادی و استفاده از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های داخلی می‌باشد.

نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی محرومیت‌زدایی
برای سازمان‌دهی عوامل خارجی در قالب مقوله‌های فرصت‌ها و تهدیدهای فراروی سیستم، با استفاده از عوامل درجه بندی و با توجه به اهمیت هر یک از فرصت‌ها و تهدیدها و با توجه به میزان تأثیرگذاری هر یک از آنها بر کارکردهای اقتصادی ایران، محاسبه و به شرح جدول ذیل تعیین گردید:

جدول 3: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی(فرصت‌ها)
فرصت‌ها وزن درجه بندی امتیاز وزنی
1. افزایش تحریم‌ها علیه ایران به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن و تلاش در توزیع متناسب فرصت‌های شغلی در سطح کشور 16/0 4 64/0
2. عدم وجود نیروی انسانی مناسب در کشورهای رقیب منطقه و جهان 11/0 4 44/0
3. عدم پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مناسب در بسیاری از کشورهای منطقه و جهان 12/0 4 48/0
4. ایجاد نگرش مثبت در مردم و مسئولین در ایجاد و حمایت از تولید ملی و محرومیت‌زدایی در کشور 07/0 1 07/0
5. افزایش و بهبود نگرش جهانی نسبت به کشور و علیه جبهه استکبار غربی 1/0 3 3/0
6. افزایش قدرت رقابت‌پذیری ایران در معاملات اقتصادی جهان 09/0 3 27/0
7. توسعه و ایجاد فرهنگ کار حداکثری و مصرف بهره ورانه و در حد نیاز 08/0 2 16/0
8. ایجاد چالش‌های عظیم اقتصادی در بسیاری از کشورهای اروپایی و غربی 11/0 4 44/0
9. استفاده از تجربیات سودمند و موفق بسیاری از کشورهای جهان در زمینه اقتصادی و محرومیت‌زدایی 08/0 2 16/0
10. افزایش آگاهی‌های لازم در زمینه توطئه‌های دشمنان در زمینه اقتصادی 08/0 2 16/0
جمع 1 01/3

چنانچه مشاهده می‌گردد گزینه افزایش تحریم‌ها علیه ایران به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن و تلاش در توزیع متناسب فرصت‌های شغلی در سطح کشور 64/0 بالاترین امتیاز وزنی را داشته و در مرتبه اول فرصت‌های موجود اقتصادی ایران قرار دارد و این امر بیان کننده نقش بسیار مثبت تحریم‌های اقتصادی در پی بردن به ناتوانایی‌های اقتصادی، ضعف‌ها و کمبودهای کشور و زمینه‌ساز توانمند شدن و استقلال اقتصادی می‌باشد. بالاترین امتیاز بعدی متعلق به عدم پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مناسب در بسیاری از کشورهای منطقه و جهان می‌باشد که با میزان 48/0 نشان دهنده نقش کشور ایران برای صادرات بسیاری از نیازمندی‌های دیگر کشورها می‌باشد که می‌تواند از چنین بازار بسیار مناسبی که در دیگر کشورها وجود دارد با توجه به پتانسیل‌های غنی مادی و معنوی خویش به این مهم دست یافته و به محور اساسی در منطقه و جهان تبدیل شود و از تمامی پتانسیل‌های خود استفاده نموده و تلاش در کارا نمودن مناطق محروم و نیز تولید ثروت نیز در آنها شود.
ایجاد نگرش مثبت در مردم و مسئولین در ایجاد و حمایت از تولید ملی و محرومیت‌زدایی در کشور با امتیاز وزنی 07/0 در پایین‌ترین جایگاه فرصت‌ها قرار دارد که باید از ظرفیت‌های موجود و داشتن چشم انداز بلندمدت به سطح توسعه چشمگیر دست یافت.
جدول 4 نتایج تجزیه و تحلیل نقاط تهدید را با وزن و نیز امتیاز وزنی آن نشان می‌دهد.

جدول 4: نتایج تجزیه و تحلیل عوامل خارجی(تهدیدها)
تهدیدها وزن درجه بندی امتیاز وزنی
1. افزایش تحریم‌ها و داشتن تأثیرات منفی علیه کشور ایران و عدم ارائه تسهیلات مناسب به مناطق محروم کشور 14/0 4 54/0
2. افزایش توان اقتصادی کشورهای رقیب ایران در منطقه 09/0 3 27/0
3. بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌های انسانی و سرزمینی کشورهای رقیب برای رقابت با ایران 09/0 3 27/0
4. به زانو درآمدن بسیاری از متحدین منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای ایران به لحاظ اقتصادی از جانب استکبار 09/0 3 27/0
5. تبلیغات شدید منفی علیه ایران از سوی رسانه‌های غربی 13/0 4 52/0
6. استفاده از نخبگان کشور در بسیاری از کشورهای غربی برای توانمند ساختن خویش و افزایش محرومیت بیشتر اقشار پایین جامعه 08/0 2 16/0
7. از بین رفتن امنیت اقتصادی و وحدت و همدلی و فرافکنی آن 08/ 3 24/0
8. افزایش مصرف کالاهای خارجی و عدم کیفیت محصولات داخلی 12/0 3 36/0
9. افزایش متحدین کشورهای مستکبر در منطقه در زمینه اقتصادی 07/0 1 07/0
10. الگو برداری صرف و انحصار طلبانه از شیوه‌های اقتصادی کشورهای دیگر و عدم بومی سازی آن در محرومیت‌زدایی 11/0 3 33/0
جمع 1 03/3

بر اساس جدول 4 مشاهده می‌گردد که افزایش تحریم‌ها و داشتن تأثیرات منفی علیه کشور ایران و عدم ارائه تسهیلات مناسب به مناطق محروم کشور با امتیاز وزنی 54/0 در جایگاه نخست تهدیدها قرار دارد که ممکن است این تهدید به دلیل عدم وجود استقلال اقتصادی در و عدم برنامه‌ریزی بلندمدت به عنوان تهدید اساسی به زانو درآمدن ایران و وابستگی اقتصادی باشد که باید با برنامه‌ریزی و عدم تک محصولی تحریم‌ها را به فرصت تبدیل نمود. تبلیغات شدید منفی علیه ایران از سوی رسانه‌های غربی با امتیاز 52/0 در جایگاه دوم قرار گرفته است که در سطح جهان تبلیغات منفی علیه ایران و محصولات آن و عدم وجود ثبات و امنیت اقتصادی در سطح جهان علیه ایران وجود دارد که باید با تبلیغات مثبت به نبرد این هجمه‌ها رفت و با ارائه با کیفیت محصولات داخلی خود و استفاده از ظرفیت‌های انسانی مناطق محروم به تبلیغات مثبت همت گماشت.
افزایش متحدین کشورهای مستکبر در منطقه در زمینه اقتصادی با امتیاز وزنی 07/0 در پایین مرتبه قرار دارد که نشان دهنده افزایش حس اعتماد داخلی و عدم اعتماد به قدرت‌های بیگانه و خارجی می‌باشد.

تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک
در این مدل، با استفاده از جدول‌های تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی و ترکیب آن‌ها، مهم‌ترین عوامل استراتژیک در محرومیت‌زدایی اقتصادی ایران ارایه گردیده است. در واقع، با تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک، برنامه‌ریزانی که تصمیم‌های استراتژیک را اتخاذ می‌کنند، می‌توانند نقاط قوت، نقاط ضعف، تهدیدها و فرصت‌ها را به تعداد کمتری از عوامل محدود نمایند. این کار با بررسی دوباره وزن‌های هر یک از عوامل موجود در جدول‌های تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی، انجام گرفته است. در واقع، سنگین‌ترین عوامل موجود در این دو جدول از حیث وزن، باید به جدول تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک منتقل شوند (هانگر و ویلن، 1386، ص130-127). این مهم در خصوص عوامل استراتژیک تأثیرگذار بر اقتصاد ایران در جدول زیر خلاصه شده است:


جدول 5: تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک
عوامل وزن درجه بندی امتیاز وزنی برنامه‌ریزی
کوتاه‌مدت میان‌مدت بلندمدت
S1= ظرفیت بالای اقتصادی
18/0 4 72/0 * *
S2= نیروی انسانی بسیار مناسب در تمامی نقاط کشور به خصوص در مناطق محروم 17/0 4 68/0 * *
S3= وجود تفکر اسلامی و توصیه‌های اسلامی اقتصادی در محرومیت‌زدایی 09/0 3 27/0 *
S4= ایجاد تحریم‌ها به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن 09/0 3 27/0 * *
S5= شناسایی به موقع ترفندهای اقتصادی دشمنان از سوی مسئولین نظام در ایجاد محرومیت اقتصادی برای ایران 09/0 3 27/0 * *
S6= برخورداری از موقعیت ژئوپلتیکی مناسب در منطقه و جهان 09/0 3 27/0 * *
W1= اقتصاد وابسته به نفت و عدم توزیع ثروت به آحاد جامعه به خصوص محرومین جامعه 09/0 4 36/0 *
W2= عدم جایگاه واقعی نظام شایسته سالارانه مدیریتی کشور در سطوح اجرایی و تقنینی 08/0 4 32/0 *
W3= عدم وجود کارشناسان متخصص و متعهد در تصمیم‌گیری‌ها 08/0 4 32/0 *
W4 = وجود مشکلات جدی نهادی 07/0 4 28/0 * *
W5= وجود رانت‌های متعدد اقتصادی 07/0 4 28/0 *
O1= افزایش تحریم‌ها علیه ایران به عنوان نیروی محرکه به خود آمدن و تلاش در توزیع متناسب فرصت‌های شغلی در سطح کشور 16/0 4 64/0 * *
O2= عدم پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های مناسب در بسیاری از کشورهای منطقه و جهان 12/0 4 48/0 * *
O3= عدم وجود نیروی انسانی مناسب در کشورهای رقیب منطقه و جهان 11/0 4 44/0 *
O4= ایجاد چالش‌های عظیم اقتصادی در بسیاری از کشورهای اروپایی و غربی 11/0 4 44/0 *
T1= افزایش تحریم‌ها و داشتن تأثیرات منفی علیه کشور ایران و عدم ارائه تسهیلات مناسب به مناطق محروم کشور 14/0 4 54/0 *
T2= تبلیغات شدید منفی علیه ایران از سوی رسانه‌های غربی 13/0 4 52/0 * *
T3= افزایش مصرف کالاهای خارجی و عدم کیفیت محصولات داخلی 12/0 3 36/0 * *
T4= الگو برداری صرف و انحصار طلبانه از شیوه‌های اقتصادی کشورهای دیگر و عدم بومی سازی آن در محرومیت‌زدایی 11/0 3 33/0 * *

اینک با تداخل هر یک از عوامل بر یکدیگر، به تدوین راهبردهای مختلف رقابتی/ تهاجمی(so)، تنوع(st)، بازنگری(wo) و بالاخره راهبردهای تدافعی(wt) می‌پردازیم (بهزادفر و زمانیان، 100) که در ادامه آمده است:

تدوین راهبردها
چهار نوع راهبرد در اینجا بررسی می‌شود.

راهبردهای رقابتی/ تهاجمی(so): در این راهبردها تمرکز بر نقاط قوت درونی و فرصت‌های بیرونی استوار است که عبارت‌اند از:
ـ بهره‌گیری از توان اقتصادی داخلی همراه با نیروی انسانی مناسب داخلی و استفاده از فرصت تحریم در شکوفایی اقتصادی داخلی و ایجاد استقلال اقتصادی و محرومیت زدایی آن؛
ـ استفاده از ظرفیت‌های مناسب داخلی در راستای افزایش تولید و افزایش صادرات به کشورهای دیگر با توجه به بحران‌های حاصله در دیگر کشورها در راستای رفع محرومیت زدایی در مناطق مختلف کشور؛
ـ شایسته‌ترین بهره‌برداری از موقعیت بسیار مناسب ایران در منطقه به لحاظ نیروی کار، منابع و راه‌های دسترسی در رونق دادن تولید داخلی و صادر نمودن توانمندی‌ها به دیگر کشورهای منطقه و جهان؛

راهبردهای تنوع(st): در تنوع بخشی بر نقاط قوت درونی و تهدیدهای بیرونی متمرکز بوده و شامل موارد زیر است:
ـ استفاده از کلیه ظرفیت‌های داخلی در راستای دور زدن تحریم‌ها، محرومیت‌ها و استقلال اقتصادی؛
ـ وجود نیروی انسانی کافی و مجرب در راستای افزایش کیفیت محصولات داخلی و مبارزه با تبلیغات منفی در سطح جهان در این زمینه؛
ـ بهره‌گیری از کلیه ظرفیت‌های مناسب چه به لحاظ اندیشه قناعت اسلامی، انسانی و مالی در راستای بهبود کالاهای داخلی، محرومیت زدایی اقتصادی و عدم استفاده کالاهای خارجی و استفاده از تولید ملی؛

راهبردهای بازنگری(wo): ضمن تأکید بر نقاط ضعف درونی، سعی بر بهره‌گیری از فرصت‌های بیرونی در جهت رفع نقاط ضعف فراروی محرومیت زدایی اقتصادی بوده و در برگیرنده موارد زیر است:
ـ استفاده از مزایای بسیار عالی تحریم و فرصت‌های پیشرو در عدم وابستگی به نفت و ایجاد درآمدهای جانبی بیشتر به خصوص برای قشر محروم جامعه؛
ـ استفاده از افراد متعهد و متخصص در زیرساخت‌های اساسی اقتصادی کشور و به کارگیری پتانسیل نیروهای مجرب و متخصص؛
ـ به کارگیری نهادهای مختلف درگیر اقتصادی کشور جهت حل مشکلات نهادی و رانتی اقتصادی کشور با توجه به ظرفیت‌های بالای کشور در همه زمینه‌ها؛

راهبردهای تدافعی(wt): این راهبردها بر رفع آسیب‌پذیری اقتصادی کشور تأکید داشته، عبارت‌اند از:
ـ تلاش در راستای افزایش تولیدات داخلی، بالا بردن کیفیت آنان و مبارزه با وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و توزیع عادلانه ثروت ملی؛
ـ بالا بردن کیفیت محصولات داخلی با توجه به ظرفیت منابع داخلی و بهبود وجهه ایران در زمینه محصولات داخلی با افزایش کیفیت محصولات به عنوان مهم‌ترین برند تبلیغاتی در سطح جهان؛
ـ استفاده از نیروهای متخصص و متعهد در نهادهای اقتصادی و رفع نمودن مشکلات آنان و مبارزه همه جانبه علیه رانت و فساد اقتصادی؛

نتیجه گیری
برای داشتن یک اقتصاد سالم و پویا یا برای ایجاد یک حماسه اقتصادی با راهکار محرومیت زدایی اقتصادی مستلزم شناسایی تمام وجوه اقتصاد کشور می‌باشد که باید به طور جدی و مشخص مورد بررسی قرار گیرد. اقتصاد ایران در حال حاضر دارای مشکلات و نقصان‌های عدیده متعددی می‌باشد که در بررسی که صورت گرفت نقاط تهدید و ضعف آن بر نقاط قوت و فرصت‌های آن تفوق دارد و چنانچه بخواهیم شرایط ایجاد حماسه اقتصادی از محرومیت زدایی اقتصادی را فراهم نماییم باید بر نقاط ضعف کاسته و نقاط قوت و فرصت‌ها را افزایش داده و توان رویارویی متناسب با تهدیدات را داشته باشیم. بنابراین بر اساس آنچه تحلیل شد بهترین استراتژی که می‌تواند در این زمینه به کار گرفته شود همانا بهره‌گیری از توان اقتصادی داخلی همراه با نیروی انسانی مناسب داخلی و استفاده از فرصت تحریم در شکوفایی اقتصادی داخلی، محرومیت زدایی اقتصادی و ایجاد استقلال اقتصادی، بهره‌گیری از کلیه ظرفیت‌های مناسب چه به لحاظ اندیشه قناعت اسلامی، انسانی و مالی در راستای بهبود کالاهای داخلی و محرومیت زدایی اقتصادی در اقشار پایین جامعه و عدم استفاده کالاهای خارجی و استفاده از تولید ملی و استفاده از نیروهای متخصص و متعهد در نهادهای اقتصادی و رفع نمودن مشکلات آنان و مبارزه همه جانبه علیه رانت و فساد اقتصادی می‌باشد.

منابع
ـ ابراهیم‌زاده، عیسی و عبداللّه آقاسی زاده، تحلیل عوامل موثر بر گسترش گردشگری در ناحیه ساحلی چابهار، با استفاده از مدل راهبردی SWOT، مجله مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، سال اول، شماره اول، تابستان، 1388.
ـ اسماعیلی، محسن، جهاد اقتصادی؛ چرا و چگونه؟، پایگاه خبری مهر، 1390.
ـ اشرفی، یکتا و فاطمه فهیمی‌فر، بررسی شاخص‌های بهبود فضای کسب و کار با تأکید بر جایگاه ایران، مجله اقتصادی - ماهنامه بررسی مسائل و سیاست‌های اقتصادی، شماره 11، بهمن، 1390.
ـ بهزادفر، مصطفی و روزبه زمانیان، برنامه‌ریزی راهبردی توسعه گردشگری با تکیه بر بخش محصول نمونه موردی شهرستان نیشابور، نشریه بین‌المللی علوم مهندسی دانشگاه علم و صنعت، جلد 19، شماره 6، 1387.
ـ پیغامی، عادل، چگونه جهاد اقتصادی عملی می‌شود؟، 1390 (www.bultannews.com).
ـ جوادی آملی، عبداللّه، اقتصاد مقاومتی چیست و اقتضائاتی دارد؟، پورتال جامع اقتصاد مقاومتی، شهریورماه، 1391.
ـ روزنامه رسالت، امتداد جهاد اقتصادی در دهه عدالت و پیشرفت، سال بیست و هفتم، 1391، شماره 7511، 17.
ـ روزنامه ملت ما، ایستادگی در جبهه اقتصاد، سال سوم، شماره 453، 30 اردیبهشت، 1391.
ـ فتحی پور، اقتصاد مقاومتی، حذف ریخت‌وپاش و افزایش بهره‌وری است، 1391، ((fa.shada.ir.
ـ کاتب، غلامرضا، ضرورت مدیریت بهینه منابع در سال جهاد اقتصادی، روزنامه رسالت، سال 26، 1390، شماره 7244.
ـ کریمی، جعفر و محمدرضا محبوب فر، تکنیک‌ها و مدل‌های برنامه‌ریزی توریسم، انتشارات ارکان دانش، اصفهان، بهار، 1391.
ـ هانگر، جی دیوید و توماس ال، ویلن، مبانی مدیریت استراتژیک، ترجمه سید محمد اعرابی و داود ایزدی، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1381.  
تاریخ ثبت در بانک 29 تیر 1400