مشاهیر و مفاخر
کد cb-10194  
نام اسماعیل بن احمد حیری  
پیشه و عنوان مفسر ، محدث و فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم  
سال تولد 361قمری  
تاریخ درگذشت شمسی  
نوع معلولیت نابینا  
متن زندگی نامه حیری، ابوعبدالرحمان اسماعیل بن احمد، مقری، مفسر ، محدث و فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم بود.

تولد
به نوشته خطیب بغدادی [1] که اطلاعاتش در این‌باره از خود حیری است، حیری در رجب 361 و احتمالا در محله حیره نیشابور به دنیا آمد. [2] [3]

وضعیت جسمی
حیری نابینا بود، [4] لذا در منابع برای او لقب ضریر نیز آورده‌اند. [5] [6]

استماع حدیث
حیری از عالمان و فقیهان شافعی دوره خود همچون ابوطاهر محمد بن خُزَیمه (متوفی 387)، زاهر بن طاهر سرخسی (متوفی 389)، ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی 412) استماع حدیث کرد. [7] [8] [9] [10] [11]وی در 423 به بغداد سفر کرد و در آن‌جا احادیثی که از عالمان و محدّثان خراسانی شنیده بود روایت کرد. [12] [13]

تمایلات صوفیانه
خطیب بغدادی بارها مطالبی از حیری به نقل از ابوعبدالرحمان سلمی، صاحب طبقات الصوفیه، نقل کرده است که حاکی از تمایلات صوفیانه حیری و تعلق او به مکتب صوفیانه سلمی در خراسان است. [14] [15] [16] [17]

مسافرت
حیری به قصد سکونت در مکه راهی این شهر شد، ولی به جهت ناامنی راه مکه از نیمه راه به نیشابور بازگشت. از جمله کتاب‌هایی که وی در این سفر همراه خود داشت صحیح بخاری بود که آن را از ابوالهیثم محمد بن مکی کُشمیهَنی (متوفی 389) سماع کرده بود.

ستودن حیری
خطیب بغدادی در سه مجلس صحیح بخاری را نزد حیری سماع کرد و فهم و شناخت وی را ستود. [18] [19]علاوه بر خطیب بغدادی، عبدالغافر فارسی [20] نیز حیری را ستوده و از آثار او در علوم قرآن و قرائات و دیگر علوم یاد کرده است.

وفات
خطیب بغدادی [21] و فارسی، [22] درگذشت او را اندکی پس از 430 ذکر کرده‌اند.

آثار
از جمله آثار موجود وی، کتاب وجوه‌القرآن است که محمد عبدوس ستّار آن را به عنوان پایان‌نامه دکتری در دانشگاه کیمبریج تصحیح کرده و نجف عرشی آن را بار دیگر براساس دو نسخه تصحیح کرده است (مشهد 1380ش). کتاب دیگر حیری، تفسیری است با نام کفایةالتفسیر که کتاب مشهوری بوده [23] [24] [25] و دو نسخه از آن موجود است، از جمله نسخه‌ای کهن که تاریخ کتابت آن 506 است و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. [26]حیری [27] در آغاز وجوه‌القرآن از کتاب‌های دیگرش یاد کرده است که عبارت‌اند از: الوقوف؛ مثلث الواعظین؛ کتاب التنزیل؛ کتاب معانی اسماءالرب؛ اسماء من نزل فیهم القرآن.

فهرست منابع
(1) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986.
(2) اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، چاپ نجف عرشی، مشهد 1380ش.
(3) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام.
(4) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسّرین، بیروت 1403/1983.
(5) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت 1424/2003.
(6) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) 1964ـ (1976).
(7) سمعانی، الانساب.
(8) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکیبک، مصر 1329/1911.
(9) عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم 1362ش.
(10) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369ش.
(11) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

پانویس
1. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج7، ص318.
2. ↑ سمعانی، الانساب، ج2، ص297ـ298.
3. ↑ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج2، ص646، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.
4. ↑ خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ج1، ص119، چاپ احمد زکیبک، مصر 1329/1911.
5. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج7، ص317.
6. ↑ عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج4، ص265، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) 1964ـ (1976).
7. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج1، ص443.
8. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج7، ص318.
9. ↑ محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج9، ص473، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت 1424/2003.
10. ↑ عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج4، ص266، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) 1964ـ (1976).
11. ↑ اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، ج1، ص17ـ18، چاپ نجف عرشی، مشهد 1380ش.
12. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج7، ص318.
13. ↑ ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، ج3، ص43، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986.
14. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج1، ص443.
15. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج1، ص445.
16. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج2، ص180ـ182.
17. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج17، ص214.
18. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج7، ص318ـ319.
19. ↑ عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج4، ص265، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) 1964ـ (1976).
20. ↑ عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج1، ص174، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم 1362ش.
21. ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام، ج7، ص319.
22. ↑ عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج1، ص174، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم 1362ش.
23. ↑ محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج9، ص474، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت 1424/2003.
24. ↑ عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج4، ص265، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) 1964ـ (1976).
25. ↑ محمد بن علی داوودی، طبقات المفسّرین، ج1، ص106، بیروت 1403/1983.
26. ↑ محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج1، ص466، مشهد 1369ش.
27. ↑ اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، ج1، ص54، چاپ نجف عرشی، مشهد 1380ش.


منبع: دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن احمد حیری»، شماره6694.
 
تاریخ ثبت در بانک 8 شهریور 1395